Sayan, TÜSİAD ve UNFPA desteğiyle hazırlanan ve yazarlarından olduğu “Sosyal Güvenlik Raporu”nu tanıttı.

27 Kasım 2012

TOBB ETÜ Sosyal Politikalar Uygulama ve Araştırma Merkezi (SPM) Direktörü Prof. Dr. Serdar Sayan, 27 Kasım tarihinde Türkiye Sanayiciler ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) ve Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tarafından "2050'ye Doğru Nüfusbilim ve Yönetim" Rapor dizisi kapsamında yayınlanan ve yazarları arasında yer aldığı "Sosyal Güvenlik (Emeklilik) Sistemlerine Bakış" başlıklı raporun tanıtım toplantısında bir sunum yaptı. (Toplantıyla ilgili TUSIAD web sitesindeki ayrıntılı haber için tıklayınız.)

Prof. Dr. Serdar Sayan’ın, Uludağ Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölüm Başkanı Prof. Dr. Yusuf Alper ve Ege Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Cağaçan Değer'in ile birlikte hazırladıkları raporda, önümüzdeki dönemde ivme kazanacak olan nüfus yaşlanması eğiliminin, Türk sosyal güvenlik sisteminin emeklilik sigortası sunumu sürecini ve bu süreçte ortaya çıkabilecek finansman dengelerini nasıl etkileyeceği sorusunun cevabı aranıyor.

Sayan sunumunda Türkiye’yi bekleyen nüfus yaşlanmasının, emeklilere ödenen aylıkların halen çalışmakta olanların ödediği primlerle karşılandığı dağıtım esaslı sosyal sigorta sistemlerinin finansman dengelerini doğrudan ve olumsuz biçimde etkileyeceğini kaydetti ve önlem alınmadığı takdirde, nüfus yaşlanmasının bu dengeleri ciddi biçimde bozma ve dağıtım sistemin sürdürülebilirliğini tehdit etme potansiyeli olduğunu vurguladı.

Türkiye’de sosyal güvenlik sisteminin 1990’lı yıllarda hızla artan finansman açıklarını kontrol altına alabilmek için, 1999 ve 2008 yıllarında sosyal sigortaların emeklilik yaşı, prime esas kazançlar, aylıkların hesaplanması gibi temel parametrelerini değiştiren kapsamlı reformlar yapıldığını da hatırlatan Sayan yapılan düzenlemelere rağmen, Türk sosyal sigorta sisteminin kimi göstergelerinin kaygı verici olmaya devam ettiğine işaret etti.

Serdar Sayan’ın da yazarları arasında yer aldığı rapora göre mevcut durumda;

   - Emekli aylığı alan kişi başına, prim ödeyen sayısını gösteren aktif/pasif oranı hala alarm verici bir seviye olan 2’nin altında ve bu durum, aylık alanlara yapılan ödemelerin çalışanların ödedikleri primlerle finanse edilmesini giderek zorlaştırdığı anlamına geliyor.
   - Aktif/pasif oranının bu kadar düşük olmasının da etkisiyle, sosyal sigorta sistemine bütçeden yapılan transferler hala milli gelirin yüzde 4’ü mertebesinde.
   - 2008 reformu ile getirilen yeni aylık hesaplama sistemi, aylıkların seviyesini düşürdüğünden, yeni kurallara tabi olacak emeklilerin sahip olacağı yaşam standartları ve refah düzeyi konusunda iyimser olmak zorlaşıyor.

Raporda, bu hususların düzelmesinin özellikle şu nedenler yüzünden zor olduğu vurgulanıyor:

- Çalışırken prim ödeyerek sisteme gelir sağlayacak kişi sayısı ve dolayısıyla prim gelirlerini, 15-64 yaş grubundaki işgücüne katılım oranının yüzde 50 civarında kalması ve kayıt dışılığın yaygın olması yüzünden sınırlanıyor.
- Emeklilik yaşını kademeli olarak yükselten düzenlemelere rağmen yaşlılık aylığı bağlananların yarısına yakını hala 45-49 yaş grubunda. Dolayısıyla erken emeklilik giderleri kontrol altına almayı engelleyen bir sorun olmaya devam ediyor.

Rapora göre, başta nüfus yaşlanması olmak üzere, Türkiye’nin 2050’ye kadar karşılaşacağı demografik dinamiklerin emeklilik sistemi gelir-gider dengelerine şu etkileri yapması beklenmelidir:

   - Emeklilik yaşının kademeli olarak yükseltilmesi, aktif/pasif sigortalı oranında bir iyileşme sağlasa da nüfus yaşlanması yüzünden 2020’lerden itibaren bu iyileşme yavaş yavaş tersine dönecektir.
   - Emeklilik sigortası gelir-gider dengeleri de aktif-pasif oranlarına paralel biçimde ilerleyerek önce iyileşmekte, sonra yavaş yavaş bozulmaya başlayacaktır.
   - 2020’li yılların başından itibaren nüfus yaşlanmasının finansman dengeleri üzerindeki olumsuz etkisi, emeklilik yaşının kademeli olarak yükseltilmesinin olumlu etkilerini geçecek ve bu da, sosyal güvenlik sistemi açıklarının büyümesi riskini ortaya çıkacaktır.
   - Türkiye’de erken yaşta emekli olarak aylık almaya başlamak ve hemen ardından, yeniden ve tipik olarak destek primi ödemeksizin kayıt dışı çalışmaya devam etmek son döneme kadar yaygın olan bir eğilim olmuştur. Aylık bağlama yaşının artırılmasının etkileri tam olarak görünmeye başladığında, emeklilere aylık ödenecek süre kısalırken, prim gelirlerinin de artacak; bunun gelir-gider dengelerinde iyileştirici etkisi zamanla görülür hale gelecektir.

Raporda, ek düzenlemeler yapılmadığı takdirde orta ve uzun dönemde sosyal sigorta açıklarının devam edeceği ifade edilirken, bu konuda alınacak ek tedbir seçeneklerinin kısıtlı olduğu gerçeğinin de altı çiziliyor:

   • Zaten yüksek olan prim oranlarını arttırmak, kayıtlı işgücü maliyetlerini daha da arttırarak uluslararası rekabet gücünü olumsuz etkileyeceği için zordur.
   • Aylık hesaplama kurallarına ilişkin giderleri azaltıcı değişiklikler 2008 reformu sırasında zaten yapılmıştır.
   • 1999-2002 döneminde tamamlanmış olan emeklilik yaşı artışına ek olarak, 2036 yılından itibaren kadın-erkek emeklilik yaşını eşitleyerek 65’e yükseltecek düzenlemeler düşünüldüğünde emeklilik yaşında ek artışların yakın gelecekte bir seçenek olamayacağı anlaşılmaktadır.

Sayan sunumunun sonunda, raporun bu durumda izlenecek yola ilişkin önerilerinin giderleri düşürmeye çalışmaktan ziyade prim gelirlerini artırmaya odaklandığının altını çizdi. Bu amaçla, işgücüne katılımı arttırmaya yönelik politikaları ve kayıt dışılıkla ciddi biçimde mücadeleye yönelik önlemleri birlikte hayata geçirmenin önemi üzerinde duran Prof. Dr. Sayan, Prof. Dr. Yusuf Alper ve Y. Doç. Dr. Çağaçan Değer ile birlikte kaleme aldıkları raporun kadınların halen çok düşük olan işgücüne katılım oranının yükseltilmesinin öncelikli hedef olması gerektiğine vurgu yaptığını hatırlattı. Serdar Sayan kayıt dışılıkla mücadele alanında da, zabıta önlemlerinin ötesine geçilerek, işgücünün eğitim düzeyinin düşüklüğü ve ortalama işletme ölçeğinin küçüklüğü gibi yapısal sorunlara çözümler geliştirmenin gereğini de önemle not etti.

Raporun tam metnine ulaşmak için buraya tıklayınız.